همه چیز درباره قـُرنه ( کماه – آنغوزه)

گیاه کماه که در لهجه محلی خراسان جنوبی و به خصوص عربخانه به قرنه معروف است و به شیره آن انغوزه می‌گویند.مردم این منطقه از قدیم الایام علاقه خاصی به خوردن گیاه تازه کماه که در اسفند ماه می‌روید داشته اند و از آن به عنوان یک سبزی به صورت خام ، پخته و سبزی آش استفاده می‌کنند و خواص درمانی آن را در درمان دردهای مفاصل ، استخوان درد ،ازبین بردن کرمهای دستگاه گوارش ، رفع یبوست ، و از شیره آن برای دفع کرم ، دندان درد و … موثر می‌شناسند . گیاه کماه در سالهای اول گل نمی‌دهد وبعد از چند سال که می‌خواهد گل بدهد ساقه ضخیمی‌همراه با گلهای درون چند لایه پرده سبز ظاهر می‌شود که در اصطلاح محلی به آن قُرنه می‌گویند و خوردن آن از برگهایش بسار لذیذ تر  است .

معرفی گیاه آنغوزه:

کما یا آنغوزه (Ferulaassafeotida) گیاهی است از تیره چتریان وهم خانواده جعفری از دیگر اعضای  این خانواده می‌توان به گلپر و باریجه اشاره کرد. مرحله رشد گیاه بسته به دمای هوا از اوایل اسفند شروع و تا اواسط فروردین ادامه دارد سپس دوره خواب بوته‌های نابالغ آغاز و تا بهار سال بعد به‌طول خواهد انجامید. بعد از 4 تا6 سال رشد بدون تولید بذر  در سال آخر حیات گیاه رشد زایشی گیاه آغاز مشود که با ظهور اندام باردهی همراه است که به آن قرنه میگویند .  زادآوری این گیاه فقط از طریق بذر صورت می‌گیرد. این گیاه کوهستانی در اراضی بایر و ماسه‌ای خشک و آهکی مناطق گرم با میانگین بارندگی 150 ـ 90 میلی‌متر در سال رویش دارد. شیب بیشتر مناطق آنغوزه خیز 30 الی 60 درصدی می‌باشد.  از کما به شکل خام یا پخته شده برای مصارف خوراکی استفاده می‌شود که طبیعت بسیار گرم دارد. اما شکل دیگر استفاده خوراکی استفاده از  قرنه یا گل کما است که نسبت به کما کمیاب تر است . از قرنه نیز به شکل خام یا پخته استفاده خوراکی می‌شود همچنین ترشی قرنه نیز طرفداران خود را دارد.

از ریشه این گیاه یا قسمت پایین ساقه و یقه گیاه با تیغ زدن در اواخر بهار شیره خاصی در طول تابستان خارج می‌شود که در مجاورت هوا به تدریج سفت می‌شود که تحت نام آنغوزه مورد استفاده قرار می‌گیرد. طعم آنغوزه گس و گزنده و در بعضی از گونه‌ها تلخ و بویی خاص و خیلی تند دارد که به‌دلیل ترکیبات شیمیایی آنغوزه می‌باشد. آنغوزه به اشکال مختلف به‌صورت شیر آنغوزه، توده‌ای،  به بازار تجارت عرضه می‌شود که مرغوب‌ترین شکل آن شیر آنغوزه  است.متاسفانه برداشت آنغوزه به روش برش عرضی باعث مرگ گیاه شده و همین  موضوع باعث کاهش شدید بوته‌های کما شده و خشکسالی‌های اخیر نیز این امر را تشدید نموده است.

بوته ی زیبای کماه – دامنه‌های منجهرین  4/3/1391

مشخصات گیاه:

گیاه آنغوزه گیاهی است علفی چند ساله ، ریشۀ آن کمی‌ضخیم و گوشتی، برگهای آن بسیار بریده و غباری ، ساقه آن مجوف و گوشتی و بلندی آن تا 2 متر می‌باشد. گلهای آن به رنگ زرد و به گروه چتر مانند در انتهای ساقه ظاهر می‌شود.این گیاه در چند سال اولیه سن خود ساقۀ قابل رویتی ندارد و برگهای آن گسترده روی زمین است که در مراتع به نام « کماه » و « انگزاکماه» چوپانان می‌شناسند و مورد توجه و علاقۀ گوسفندان است. دام را چاق می‌کند ولی گوشت گوسفند کمی‌بدبو می‌شود . میوۀ این گیاه دارای دو تخم به رنگ قهوه ای تیره و سیاه ، بیضی کمی‌پهن و بسیار بدبو می‌باشد. از ریشۀ این گیاه یا قسمت پایین ساقه و یقۀ گیاه با تیغ زدن یا قطع در ناحیه یقه دراواخر بهار، شیرۀ بسیار متعفنی در طول تابستان خارج می‌شود که درمجاورت هوا به تدریج سف می‌شود که همان « آنغوزه » است. این گیاه در اراضی بائر و خشک و آهکی مناطق گرم آسیا می‌روید. بوی استپهای ایران و افغانستان است . در ایران در مناطق مختلف خراسان ، بلوچستان و نواحی مختلف جنوب ایران ، مانند کرمان ، دشت مرغاب ، آباده ، نائین و آن نواحی می‌روید. گونه‌های دیگری از گیاه Ferula نیز در ایران می‌رویند که از آنها نیز آنغوزه گرفته می‌شود و به صورت گونه‌های مستقل یا واریته‌هایی از یک گونه شناخته شده اند از جمله F.foetida  Regel. ،F.alliacea  Boiss. ، F.Kuma و F.Kurdica  Pol.

گونۀ F.foetida در بلوچستان ، خراسان ، شاهرود ، بسطام ، میامی‌، دامغان و سبزوار شناسایی شده و جزء دسته ای است که آنغوزۀ منتن معروف خراسان را می‌دهد.

گونۀ F.alliacea که در خراسان و کرمان شناسایی شده است .

گونۀ F.Kurdica در کوههای ساوجبلاغ و همدان و در آذربایجان غربی زیاد است صمغ آن به اندازۀ یک باقلاست و بوی Baume  de  peru می‌دهد یعنی بوی تند لیمو دارد این گیاه با نام محلی « بی وزا» نامیده می‌شود.

گونۀ F.Kuma  که در مراتع سرشیو و سقز کردستان و در کوههای بی بَرسَن و پوکیده کردستان و همچنین در کهکیلویه و لرستان فراوان است و علوفه پربهایی است و برای چاق کردن اسب و گاو علوفۀ خوبی است . نام محلی آن « کما» و « ویه» می‌باشد.

از نظر شکل گیاه گونه‌های بالا خیلی شبیه می‌باشند ولی بلندی‌های آنها مختلف است و بعلاوه در بعضی گونه‌ها رنگ گل سفید و رنگ میوۀ آن وقتی که برسد مایل به سفید و گرد و پهن شبیه سکّه است و خوشبو می‌باشد. این نوع اخیر که بی وزا گفته میشود در کتب طب سنتی انجدان طیب یا انجدان سفید نامبرده می‌شود.

مشخصات آنغوزه:

آنغوزه شیرة گیاهی است که از تیغ زدن ریشه یا پایین ساقه و یا قطع ساقه گیاهان مولد آنغوزه از ناحیة یقة گیاه خارج می شود و در طول تابستان به دست می آید و به دو صورت در بازار عرضه می شود. یک نوع را که آنغوزة اشکی گویند بسیار تمیز ؛ بدون خاک و خاشاک و مرغوب است رنگ خارجی ان زرد مایل به قرمز یا قهوه ای و صاف و شفافت. از نظر ابعاد در حد فندق یا کمی بزرگتر یا کوچکتر در ابعاد نخود است رنگ مقطع آن سفید است که در مجاورت هوا به سرعت اکسیده شده و تیره می شود.و نوع دیگر که در بازار عرضه می شود توده ای گفته می شود که با بی دقتی جمع آوری شده و مخلوط با خاک و خاشاک و برگ است و نامرغوب می باشد طعم انغوزه گس در بعضی گونه‌ها تلخ و بویی شبیه بوی سیر، متعفن و خیلی تند دارد.

درکتب طب سنتی آنغوزه را به طور کلی با دو نام ذکر می کنند یکی آنغوزه سفید یا حلتیت طیب که از انجدان طیب گرفته می شود و دیگری آنغوزه سیاه یا حلتیت منتن که از انجدان منتن گرفته می شود.

 

ترکیب شیمیایی:

از نظر ترکیبات شیمیایی ریشة گیاه آنغوزه F.assa  foetida دارای مواد آزارزیتوتانول، فرولیک اسید، اسانس روغنی فرّار ، پینن ، آزولن ، موسیلاژ ، باسورین و … می باشد و در صمغ آنغوزه مقدار زیادی تانن (حدود 60 درصد ) و حدود 20 درصد صمغ و 5-4 درصد اسانس وجود دارد در برخی گونه‌ها در نمونه‌های آنغوزة اشکی مقدار اسانس تا 15 درصد نیز می رسد.

اسانس آنغوزه دارای بوی تعفن شبیه بوی سیر است و این بو در اثر وجود ترکیبات سولفوره در آن است که بیش از 50 درصد اسانس را تشکیل می دهد.

خواص – کاربرد:

برای صمغ آنغوزه درمناطق خاور دور خواص متعددی قائل هستند این صمغ از ایران و افغانستان از طریق مغولستان به چین و سایر نواحی خاور دور وارد می شود آنغوزه برای معالجة هیستری مفید است [لیو]. به عنوان مقوی معده و برای کشتن کرم معده مصرف می شود [روا] و بادشکن است .

از نظر طبیعت طبق رای حکمای طب سنتی خیلی خیلی گرم ونسبتاً خشک است اگر آنغوزه را در آب حل کنند مایع سفید رنگ شیری به دست می آید و از دارهای ضد سم می باشد حکمای مشرق زمین از قرنها پیش آنغوزه را به عنوان داروی ضد تشنج؛ ضد کرم و قاعده آور تجویز می کردند و معتقد بودند که برای بیماری‌های دماغی نظیر فلج؛ رعشه ، سستی اعضا، ام الصبیان ( صرع کودکان) بسیار موثر و شفابخش است . اگر با فلفل و سداب مخلوط و خورده شود برای کزاز و اگر با سرکه خورده شود برای اعصاب بسیار نافع است اگر با عسل خورده شود برای اعصاب بسیار نافع است.

اگر با عسل مخلوط و به چشم مالیده شود برای تقویت بینایی چشم و قطع نزول آب ( آب سفید) ودفع ناخنک چشم مفید است اگر در روغن زیتون جوشانیده شود و چند قطره از آن را در گوش ریخته شود برای تسکیل درد گوش و کاهش کری کهنه و رفع طنین و صدا در گوش مفید است .

اگر بر دندان کرم خورده گذارده شود درد آن را تسکین می دهد و اگر با انجیر و زوفا مخلوط ودم کردة آن مضمضه شود نیز برای تسکین ورم دهان و با سرکه برای اخراج زالوی در حلق مانده و اگر با زردة تخم مرغ خورده شود برای تسکیل سرفة خشک و درد پهلو و اگر با آب مخلوط و خورده شود برای رفع خشونت حلق و صاف کردن صدا نافع است و برای رفع نفخ نیز مفید است.

اگر با داروهای قابض خورده شود برای بند اوردن اسهال رطوبی مفید است ضمناً با داروهای مناسب و ضد کرم برای کشتن و اخراج کرم شکم و باز کردن خون بواسیر نافع است اگرمقداری در حدود یک نخودیا کمی کمتر آن را لای نان پخته گذارده و بلع شود و این کار چند روز تکرار شود برای تحلیل استسقای سرد از هر نوع که باشد ، نافع است و اگر با انجیر خورده شود برای یرقان مفید است .

اگر با فلفل و مرّمی مخلوط وخورده شود برای ازدیاد ترشح ادرار و عادت ماهیانه نافع است یعنی قاعده آور است . شیاف آن برای اخراج جنین مرده مفید است واگر بر روی ورمها گذارده شود و یا ورمهای رسیده شکافته شود برای اخراج چرک و خشک کردن آن مفید است .

همچنین:

1-از انغوزه  برای درمان اختلالات عصبی در کودکان استفاده می‌شود.

۲- انغوزه خاصیت مسکن دارد و در کاهش فشارخون و درمان بیماری‌های قلبی عروقی موثر است.

۳- انغوزه نفخ بر است و به هضم غذا کمک می‌کند.

۴-مصرف انغوزه از حمله‌های هیستری جلوگیری می‌کند.

۵-مصرف انغوزه  پس از زایمان برای مادر بسیار مفید است.

۶-برای رفع دندان درد، مقداری از انغوزه را با آب لیمو مخلوط کنید و با پنبه روی دندان قرار دهید.

۷-از آن جا که انغوزه خاصیت آنتی بیوتیک دارد و مانع از رشد میکروب می‌شود، ازانغوزه به عنوان نگه دارنده در ترشی ها استفاده می‌شود.

۸- انغوزه ناراحتی‌های تنفسی مانند آسم، سیاه سرفه و برونشیت را برطرف می‌کند.

9- انغوزه عفونت‌های قارچی روده را برطرف می‌کند.

۱0-از آن جا که مصرف انغوزه در برخی افراد حالت تهوع، سرگیجه، سوزش معده و… ایجاد می‌کند، بهتر است با نظارت پزشک مصرف شود.

تنطور آنغوزه :

آنغوزه نیم کوب شده 1 واحد و الکل 80 درجه 5 واحد . این دو را با هم در ظرف سربسته ای مخلوط کرده و برای مدت ده روز می گذارند که خیس بخورد و گاه گاه به هم می زنند و پس از آن با پارچه صاف می کنند.این تنطور از عوامل محرک و ضد تشنج و ضد هیستری است مقدار خوراک آن 10-1 گرم با یک پوسیون می باشد و در موارد تنقیه 16-2 گرم از آن را می توان استعمال کرد.

در یادداشتهای دکتر شلیمر آمده است که آنغوزة هراتی یا asa  foetidaچنانچه از نامش بر می آید سابقاً درهرات در مساحت وسیعی کشت و کار می شده و در عین حال در ایران نیز در مناطق آباده ، دشت مرغاب ، نائین کرمان گیاه آن می روید و آنغوزه از آن گرفته می شود. تولید آنغوزة هرات بیشتر به هندوستان برده می شده و بخصوص میلیونها مردم گیاه خوار هند که از نفخ معده رنج می برده اند از آنغوزه برای تحلیل نفخ معمولاً استفاده می کرده اند.

در دوران انقلاب هند و درگیریهای با انگلستان که اختلالاتی در وضع حمل و نقل کلی هند ایجاد شده ورود آنغوزه از هرات قطع شده بوده است و در سالهای 58-1857 در حدود 60-50 تن آنغوزه از طریق ایران یعنی از بندرعباس و بوشهر به هندوستان برده می شده است و شلیمر از قول E.Kaempfer در مورد تولید آنغوزه نقل می کند که تا 300-200 سال پیش یعنی تا سالهای 1100-1000 هجری شمسی درجنوب ایران در لارستان نیز برداشت وسیعی از آنغوزه می شده ولی تچون ضمن برداشت اغلب گیاه نیز از زمین کنده می شده به تدریج گیاه مولد آنغوزه از بین رفته و سالهاست که در آن مناطق گیاه انغوزه دیده نمی شود ضمن نقل تاریخچة فوق است که دکتر سلیمر به خاصیت ضد نفخ آنغوزه در یادداشتهایش اشاره می کند.

منبع – عطاری شفا و اینترنت